دوم و سوم تیرماه امسال، اجلاس کارشناسی سازمان بهداشت جهانی برای همکاری های بین المللی در زمینه کنترل بیماری های غیرواگیر تشکیل شد. مروری گذرا بر اهم بیماری های غیرواگیر برای آشنایی با مطلب بسیار با اهمیت است.
دوم و سوم تیرماه امسال، اجلاس کارشناسی سازمان بهداشت جهانی برای همکاری های بین المللی در زمینه کنترل بیماری های غیرواگیر تشکیل شد. مروری گذرا بر اهم بیماری های غیرواگیر برای آشنایی با مطلب بسیار با اهمیت است.
سالانه ۳۸ میلیون نفر به علت بیماری های غیرواگیر فوت می‌کنند و ۸۲% آن مربوط به ۴ عارضه اصلی یعنی بیماری های قلبی و عروقی (سکته قلبی و مغزی) ، بیماریهای تنفسی ، سرطان و دیابت است. تقریباً سه چهارم این موارد در کشورهای با درآمد کم و متوسط اتفاق می‌افتد . در برابر ۴ بیماری، ۴ فاکتور خطر اصلی یعنی استعمال دخانیات، کم فعالیتی، مصرف الکل و غذای ناسالم قرار دارد.
بیماری های قلبی و عروقی (شامل سکته قلبی و سکته مغزی): در ایران بیش از یک سوم کل مرگ ها (۳۹%) ناشی از این عارضه است. مشکل اصلی در این باره مرگ زودرس در افراد زیر ۷۰ سال است. هزینه کنترل و درمان بیماری های قلبی و عروقی درصد مهمی از بودجه عمومی سلامت کشورها را به خود اختصاص می دهد و خسارت های مالی و جانی بر خانواده و جامعه تحمیل می کند.
سرطان : در جهان بیش از ۴۵ میلیون نفر مبتلا به سرطان هستند. سالانه بیش از ۱۱ میلیون نفر به این بیماری مبتلا می شوند و هفت میلیون مرگ به علت این بیماری در جهان رخ می دهد. پیش‌بینی می شود در سال ۲۰۳۰ شمار مبتلایان به سرطان به ۷۵ میلیون نفر و موارد سالانه به ۲۷ میلیون همچنین مرگ و میر ناشی از سرطان به ۱۷ میلیون نفر در سال برسد که عمده این رشدمربوط به کشورهای در حال توسعه است. در حال حاضر سرطان سومین عامل مرگ و میر در ایران است. سالانه بیش از ۳۰هزار نفر در ایران بر اثر سرطان جان خود را از دست می دهند .
بیماری های مزمن تنفسی: در این گروه عمدتا بیماری آسم و بیماری مزمن انسدادی ریه (COPD) قرار می گیرد و تخمین زده می شود بیش از ۷۰۰ میلیون نفر در جهان مبتلا به مشکلات تنفسی باشند.
در حال حاضر بیماری های مزمن تنفسی سومین علت مرگ در سطح جهان به شمار می رود و انتظار می رود با گسترش استعمال دخانیات بویژه قلیان در میان جوانان در سال های آینده شاهدافزایش چشمگیر این بیماری در ایران و کشورهای در حال توسعه باشیم.
دیابت یکی از شایع ترین بیماریهای متابولیک در سطح جهان است و شیوع آن پیوسته در حال افزایش است. در سال ۱۹۹۵ شیوع بیماری ۴% بود و پیش بینی می شود تا سال ۲۰۲۵ این رقم به ۴ر۵% برسد. بر اساس مطالعات انجام شده در کشور شیوع دیابت در جمعیت بالای ۴۰سال در تهران و اصفهان به ترتیب ۲ر۷% و ۵ر۶% گزارش شده است و به نظر می رسد ۳ تا ۴ میلیون بیمار دیابتی در ایران وجود دارند که در حدود نیمی از این تعداد از بیماری خود بی اطلاع هستند.
میزان مرگ ومیر ناشی از بیماری های غیرواگیر و بار سنگینی که این بیماری ها بر جوامع و خانواده ها به ویژه در کشورهای در حال توسعه تحمیل می کنند ، بسیار گران و نیازمند اقدامات اساسی و همه گیر جمعی است. عمده تاکید این نشست متمرکز بر این موضوع بود که چگونه می توان از امکانات مادی و معنوی و ظرفیت های فنی، علمی و اجتماعی درون کشورها بهره جست تا با هماهنگی سازمان‌ها، نهادها و حامیان بین المللی بتوان برنامه های موثر و عملی برای پیشگیری در وهله اول و کنترل و درمان و سروسامان بخشیدن به این بیماریها در گام بعدی اجرایی کرد. تاکید بر درگیرساختن جامعه از طریق نهادهای مردمی ونیروهای علمی به وسیله مشارکت دادن فعال و جدی انجمن های علمی و تخصصی از نکات ویژه این اجلاس بود. هدایت سازمان های خیریه و افراد نیکوکار برای حمایت از برنامه‌های ملی کنترل بیماری های غیرواگیر در ابعاد مختلف به ویژه تربیت نیروی انسانی و انجام تحقیقات ضروری بسیار ارزشمند است.
در اغلب کشورهای در حال توسعه مساعدت های خیرخواهانه عمدتاً صرف ایجاد مراکز درمانی و حمایت از بیماران می شود که در جای خود بسیار ارزشمند و قابل ستایش است، اما باید دانست مشارکت نیروهای نیکوکار در امر پیشگیری از جنبه های مختلف آن همچنان مغفول مانده است. اغلب کشورها برنامه های ملی بر اساس چارچوب و دستورالعمل های سازمان بهداشت جهانی برای کنترل بیماری های غیرواگیر تدوین نموده یا به مرحله اجرایی گذرانده اند. در کشور ما نیز وزارت بهداشت برنامه عملیاتی جامع در این زمینه در دست اقدام دارد که در برخی مناطق قسمت هایی از آن در حال اجراست و از این نظر جزو کشورهای الگو در سطح منطقه و جهان به شمار می رود. مسلما توفیق در اجرای برنامه مستلزم همکاری‌های بین بخشی بویژه مشارکت فعال سازمان های مردم نهاد، خیرین و انجمن های علمی و تخصصی است.
یکی از بحث های جدی در این زمینه دستیابی به روش هایی برای متقاعد ساختن حکومت ها برای مشارکت بخش خصوصی در امر پیشگیری و کنترل بیماری های غیرواگیر است.
تشکیل شبکه های در برگیرنده سازمان های مردم نهاد مرتبط با بیماری های غیرواگیر، هم افزایی چشمگیر برای حکومت ها فراهم می کند تا در یک بستر مشخص از توان مردم و داوطلبان بهره‌گیری کنند.
بر اساس پیشنهادهای مطرح شده حکومت ها مکلفند در کمیته‌های عادی پیشگیری و کنترل بیماری های غیرواگیر، بخش خصوصی، سازمان های مردم نهاد، انجمن های تخصصی و خیرین را نیز دعوت به مشارکت فعال کنند ،تا برنامه های وسیع و متنوع در زمینه کنترل بیماری های غیرواگیر اجرایی و توام با موفقیت شود. همچنین کشورها باید تلاش کنند تا همزمان با تدوین و اجرای برنامه، مکانیسم نظارتی و کنترل کننده فعال به موازات اقدامات انجام شده با حضور فعال تر بخش های غیردولتی برای سلامت انجام کار طراحی نمایند. همکاری‌های منطقه‌ای و بین کشورها و تبادل تجارب مثبت و موفقیت آمیز گام مهم برای دست یابی به اهداف اصلی برنامه جامع جهانی کنترل بیماری های غیرواگیر محسوب می شود. مسلما در کنار داشتن برنامه، وجود اطلاعات درباره چون و چرای وضعیت هر یک از بیماری های غیرواگیر(چهارگانه) از طریق مطالعات علمی و تحقیقات میدانی و مستندسازی آن ها بسیار ضروری است. بدون داشتن اطلاعات پایه و هدف گذاری بر اساس آن ها، برنامه ها ممکن است به بیراهه روند و نتایج مورد انتظار حاصل نیاید. لذا تخصیص بودجه های کافی برای تحقیقات در زمینه بیماری های غیرواگیرو به خصوص عوامل خطر آن در شرایط متنوع جغرافیایی و اجتماعی کشور بسیار ضروری است. هزینه هایی که در این مقوله با حمایت دولت و مشارکت خیریه ها و بخش خصوصی می تواند انجام شود، پایه های محکمی برای استمرار همکاری ها و موفقیت اجرای برنامه‌ها فراهم می کند.
مطالعات مختلف در چند سال اخیر نشان داده است که مصرف نوشیدنی های شیرین و شکردار درحال افزایش است. این پدیده یکی از عوامل مهم افزایش وزن غیرمتعارف و چاقی و گسترش دیابت نوع دو در سطح جهانی به شمار می رود. در برخی از کشورهای فقیر و درحال توسعه مردم به آب آشامیدنی سالم دسترسی ندارند، اما به راحتی نوشابه در مغازه ها و کیوسک‌های کوچک محلی عرضه می‌شود. بر اساس گفته های معاون سازمان بهداشت جهانی، این نهاد بین‌المللی مخالف نوشابه نیست بلکه مخالف شکر و شیرینی نوشابه است و بر همین منوال طبق مصوبات اجلاس سالیانه سازمان مذکور، دولت‌ها مکلفند بر نوشابه‌های شیرین وحاوی مقادیر شکر خارج از استاندارد مالیات مضاعف ببندند و از نوشابه‌های بی شکر، کم‌شیرین‌تر حمایت کنند.
در مکزیک دو سال پس از افزودن مالیات بر نوشابه ها، فروش آن در سال های ۲۰۱۴ معادل ۶% و در پایان سال ۲۰۱۵ به میزان ۱۲% کمتر شد. این موضوع در مورد مصرف نمک و چربی نیز مطرح است. دولت ها باید از طریق فرهنگ سازی، ذائقه مردم به ویژه کودکان و نوجوانان را تغییر دهند. محصولات نمک دار و شور باید مالیات بیشتر و برعکس محصولات مشابه بی نمک و کم‌نمک مورد حمایت قرار گیرندو تبلیغات آن ها در رسانه‌های ملی با تخفیف قابل توجه باشد.
بر اساس اصول دهه گانه سازمان بهداشت جهانی باید تا سال ۲۰۲۵ از مصرف نمک، شکر و دخانیات کاسته شود . در ایران متوسط مصرف قند و شکر۶۶ گرم در روز است در حالی که طبق توصیه سازمان بهداشت جهانی باید کمتر از ۵۰ گرم در روز باشد.همچنین مصرف روزانه روغن ۴۶ گرم است که باید کمتر از ۳۵ گرم باشد و مصرف نمک که معادل ۱۰ر۸ گرم در روز است باید کمتر از ۳ تا ۵ گرم باشد.
البته باید دانست فقط افزایش مالیات مشکل چاقی را حل نمی کند بلکه یک فاکتور اساسی در پیش گیری از آن محسوب می شود .جالب توجه است که براساس مطالعات انجام شده در مکزیک با گران‌تر کردن نوشابه از طریق افزودن مالیات، مصرف آن بین خانواده‌های فقیر ۹% کاهش داشته است. در واقع هزینه نوشابه صرف دیگر مواد غذایی مفیدتر و سودمند تر در سبد خانواده می شود.
البته پول به دست آمده از این مالیات صرف مبارزه با چاقی در مکزیک شده ومهمترین اقدام عرضه آب سالم و لوله کشی در مدارس مناطق فقیر بوده است.
پیش بینی می شود با این اقدام ۴۰۰ هزار مورد دیابت کمتر در سال ۲۰۵۰ در مکزیک رخ خواهد داد. تجربه مکزیک موجب شده تا روند مالیات بر نوشابه در کشورهای بارابادوس ۱۰% ودومنیکن ۱۰% افزایش یابد.
از دیگر سو صاحبان صنایع غذایی برای جبران سود از دست رفته خود در کشورهای توسعه یافته ، برنامه های سودآور خود را متوجه کشورهای در حال توسعه و مخصوصا کودکان کرده اند.
در سال ۲۰۱۴ نزدیک به ۴۱ میلیون کودک زیر ۵ سال در جهان دچار چاقی یا افزایش وزن بوده اند.
خوشبختانه براساس مصوبات مجلس شورای اسلامی، عوارض برکالاهای آسیب رسان سال به سال جدی تر مطرح و مورد تصویب قرار می گیرد و از این جهت همچنین موضوع روغن های مصرفی و غذاهای چرب وارائه انواع مناسب و سالم ، از مباحث مهم در این مقوله است .همکاری وزارت صنعت و معدن و تجارت، اصناف، سازمان استاندارد ،سازمان حمایت از مصرف کننده و وزارت بهداشت با همراهی صدا و سیما برای فرهنگ سازی بسیار با اهمیت است . در فرانسه از سال ۲۰۱۲ که مالیات به این گونه فرآورده های غذایی اختصاص داده شده است هر سال نزدیک به ۳۰۰ میلیون یورو به خزانه دولت واریز و صرف برنامه های توسعه سلامت مردم می شود.
اولین موردمالیات در مورد عوامل خطر بیماری های غیر واگیر مربوط به مواد دخانی است که تقریبا در همه کشورها جاری و ساری است و این رقابت مثبت میان کشورهاپدید آمده است تا با افزایش نرخ خرده فروشی مواد دخانی از طریق افزایش تصاعدی سالیانه مالیات، این روند روز به روز پر رنگ تر شود. اگرچه با همت مجلس محترم امسال مالیات مواد دخانی افزایش یافته اما هنوز در مقایسه با کشورهای منطقه و همجوار ، بسیار پائین تر است.
فیلیپین طی چند سال اخیر مالیات بر سیگار های ارزان را ۳۴۱% افزایش داده است . ۸۵% پول به دست آمده صرف برنامه‌های حمایتی بهداشتی درمانی ۱۴ میلیون خانواده و توسعه و روز آمد سازی فضاهای پزشکی شده است. در فرانسه با افزودن مالیات سالانه بر سیگار از سال ۱۹۹۰ قیمت خرده فروشی در سال ۲۰۰۵ سه برابر شده و مرگ ناشی از سرطان ریه در مردان فرانسوی۵۰% کمتر شده است.
با توجه به پیچیدگی و تنوع بیماری های غیرواگیر و رابطه مستقیم آن با فرهنگ مصرف و عادات مردم ،برنامه ریزی و فعالیت‌های عملیاتی برای کنترل آن نیز بسی سخت و مشکل است و نیاز به هم صدایی و همدلی دارد.
نقش وزارت آموزش و پرورش و سازمان های فرهنگی و رسانه‌ای نظیر صدا و سیما و وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، تریبون ائمه جمعه و جماعات، وعاظ و خطبا ،در بسترسازی برای ایجاد فرهنگ تغذیه سالم و خودداری از عوامل خطر و مشارکت مردم در پیشگیری و کنترل بیماری های غیرواگیر بسیار با اهمیت است.
بر اساس توافق اجلاس سران سازمان ملل متحد همه دولت‌ها توافق کرده اند مرگ و میر ناشی از بیماری های غیرواگیر تا سال ۲۰۲۵ به میزان ۲۵% کاهش یابد. بر اساس این برنامه، باید مصرف نمک ۳۰% کاهش یابد، استعمال دخانیات ۳۰% کمتر شود، کم‌فعالیتی ۱۰% کاسته شود، افزایش فشارخون ۲۵% کمتر شود ،دیابت و چاقی نیز افزایش پیدا نکنند.
در تلاش برای تحقق برنامه ها در درجه اول آگاهی رسانی به مردم و حساس سازی مسئولین و نهادهای حکومتی ،شبکه ملی پیشگیری بیماری های غیرواگیر تشکیل شده است.شبکه متشکل از سازمان های مردم نهاد با مشارکت واحدهای مختلف وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، نمایندگان محترم مجلس شورای اسلامی و سایر تشکیلات حکومتی است که در زمینه پیشگیری و کنترل بیماری های غیرواگیر نقش ایفا می کنند.
به این امید که با حمایت مسئولین و مشارکت متخصصین و کارشناسان متعهد و مسئول و حمایت های خیرین، خیزشی جدی، فراگیر، پیوسته و پایدار برای پیش گیری و کنترل این مجموعه از بیماریها و عوارض خطر آنها در کشور انجام گیرد.
( از اساتید محترم : دکتر سوری –دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی، خانم دکتر عبدالهی –مدیر دفتر تغذیه معاونت بهداشتی وزارت بهداشت ،درمان و آموزش پزشکی که برخی مطالب مورد استفاده در متن از آنان اخذ شده است، سپاسگزاری می کنم).