استعمال دخانیات سبب مرگ بیش از 6 میلیون نفر در سطح جهان می‌شود. سازمان جهانی بهداشت پیش‌بینی می‌کند در سال 2030 حدود 10 میلیون نفر به علت بیماری‌های ناشی از دخانیات فوت خواهند کرد که اغلب آنها از کشورهای در حال توسعه هستند. پس از چند دهه تلاش میزان استعمال دخانیات در آمریکا حتی در میان خانم‌ها و محصلان مدارس رو به کاهش گذاشته است، اما متأسفانه استعمال دخانیات در کشورهای در حال توسعه روند رو به افزایشی دارد. از 3ر1 میلیارد نفر سیگاری، 84 درصد در کشورهای در حال توسعه زندگی می‌کنند. در این جوامع مصرف دخانیات در خانواده‌های فقیرتر بیشتر است که نشاندهنده سوءمصرف هزینه خانوار به جای سلامت برای بیماری است.
بیش از 250 میلیون در جهان سیگار می‌کشند. در واقع 22 درصد زنان کشورهای توسعه یافته و 9 درصد زنان کشورهای در حال توسعه سیگار می‌کشند. این رقم در کشور ما کمتر از 3 درصد است، اما روند تأسف بار و رو به افزایش استعمال قلیان در میان زنان و دختران جوان در ایران ارقام دهشتناکی را به بار آورده است. البته نوع جویدنی تنباکو مانند ناس و پان (BT) که در جنوب شرقی کشور یعنی در سیستان و بلوچستان بیشتر مصرف می‌شود، اخیراً در سایر شهرها سر بر آورده و مایه نگرانی جدی شده است.
در سال 1392 در یکی از تحقیقاتی که در میان دانشجویان پسر شهر زاهدان انجام شده، نشان داد که 7ر23 درصد از آنها تجربه مصرف این نوع از تنباکو را داشتند. در سال 2007 از میان 504 دانش‌آموز نوجوان مدارس زاهدان، 10.4 درصد آنها مصرف‌کننده پان بودند و 17.9 درصد هم قبلا این ماده را مصرف می‌کردند؛ این در حالی است که وجود مواد سرطانزا در انواع رایج موجود این نوع تنباکو در بازار ایران به اثبات رسیده است.
عوارض مصرف دخانیات
بیماری‌های قلبی عروقی (سکته قلبی، آنوریسم آئورت شکمی، بیماری عروق محیطی)، سکته مغزی، بیماری‌های مزمن تنفسی، زخم معده، پوکی استخوان (استئوپروز)، وزن کم هنگام تولد نوزادان، ناهنجاری‌های مادرزادی، پوسیدگی دندان‌ها، چین‌خوردگی پوست، اختلالات جنسی و ناباروری، سرطان به ویژه سرطان دهان، زبان، حلق، طناب‌های صوتی و حنجره، مری، معده، ریه، کلیه، مثانه، دهانه رحم و برخی انواع لوسمی و میلوم مولتیپل از جمله اهم عوارض مصرف دخانیات هستند.
در آمریکا مصرف دخانیات اصلی‌ترین عامل مرگ اعلام شده است و هزینه مستقیم درمانی بیش از 75 میلیارد دلار را باعث می‌شود. محاسبات انجام شده نشان می‌دهد هر یک دلار هزینه برای جلوگیری از استعمال دخانیات، سه دلار صرفه جویی برای جامعه به همراه دارد.
حراج مرگ
دخانیات بیشترین محصول تجاری دنیاست که علیلی، مرض و مرگ به بار می‌آورد. افزایش روزافزون مالیات بر سیگار در ایالت‌های مختلف آمریکا سبب کاهش مصرف شده است؛ در نتیجه، این عامل، محرک اصلی کمپانی‌های بزرگ آمریکایی شده است تا برای کشف و توسعه بازار مصرف در کشورهای در حال رشد برنامه ریزی کنند و اقدامات همه جانبه به کار گیرند.
میزان میانگین مالیات ایالتی بر روی سیگار در آمریکا 1.65دلار برای هر پاکت است. 34 ایالت آمریکا میزان مالیات بر سیگارشان بیشتر از یک دلار برای هر پاکت و در 16 ایالت آمریکا میزان مالیات در حد 2 دلار یا بیشتر برای هر پاکت است. ایالت شیکاگو با 6.16 دلار (یعنی حدود 24 هزار تومان) بر هر پاکت بالاترین میزان مالیات ترکیبی ایالتی و محلی بر سیگار را دارد و در رده دوم شهر نیویورک با 5.85 دلار بر هر پاکت قرار می‌گیرد. به تازگی رای‌دهندگان در کالیفرنیا هم موافقت کردند تا مالیات بر سیگار و وسایل استنشاقی نیکوتین را به میزان زیاد افزایش دهند. طرح پیشنهادی در کالیفرنیا باعث افزایش مالیات‌ها بر هر پاکت سیگار از 87 سنت به دو دلار و 87 سنت می‌شود که تقریباً در همان حد ایالت‌های دیگر است که بر سیگار مالیات وضع کرده‌اند.
لازم به یادآوری است که علی‌رغم تلاش‌های مجلس هنوز میزان مالیات سیگار در مقایسه با کشورهای دنیا و منطقه کمترین و حدود 20 درصد قیمت خرده فروشی است که بر اساس دستورالعمل سازمان جهانی بهداشت باید بین 70 تا 80 درصد باشد؛ لذا شایسته است دولت و مجلس محترم در زمان تصویب بودجه کنونی به ویژه کمیسیون تلفیق، توجه جدی به این موضوع مبذول دارند. البته بر اساس ماده 8 قانون جامع کنترل دخانیات مصوبه سال 1385 مجلس شورای اسلامی هر سال از طریق افزایش مالیات، قیمت فرآورده‌های دخانی باید به میزان 10 درصد افزایش یابد.
اگرچه همیشه بهانه در برابر افزایش مالیات، بحث افزایش قاچاق است، اما مستندات علمی و کارشناسی فنی در کشورهای مختلف جهان این موضوع را به شدت رد می‌کند و بر اساس فرمایش مقام معظم رهبری «این دلیل که با تعرفه سنگین، قاچاق افزایش می‌یابد پذیرفتنی نیست و استدلالی اشتباه است».
پس باید قویترین اشخاص را مامور این کار کرد و دولت با تقویت دستگاه‌های ذیربط با قدرت با قاچاق سازمان یافته مقابله و برخورد کند.
لازم به یادآوری است که روزانه بیش از 10 میلیارد تومان خرج سیگار در کشور و قطعاً بیش از این مبلغ خرج قلیان می‌شود. براساس آخرین آمار منتشره نزدیک به 65 هزار نفر در سال به علت بیماری‌های ناشی از سیگار در کشور ما فوت می‌کنند. ه طرز مشهودی مورد توجه جدی صنعت فیلم و سریال نیز است طوری که بررسی سه دهه اخیر فیلم‌های ایران نشان می‌دهد نمایش مصرف دخانیات در فیلم‌های ایران در سه دهه 60، 70 و 80 به ترتیب از 36 به 60 و سپس 74 فیلم از 100 فیلم افزایش پیدا کرده است، اما نه فقط نمایش مصرف دخانیات بلکه میانگین زمان نمایش مصرف هم در طول سه دهه به صورت معناداری بیشتر شده است، یعنی از 1ر39 ثانیه در دهه 60 به 67 و 3ر99 ثانیه در دهه‌های 70 و 80 رسیده است.
اهمیت این موضوع به حدی است که امسال سازمان جهانی بهداشت به دولت‌ها فراخوان داده است تا فیلم‌ها را از نظر میزان استفاده از دخانیات (سیگار و دیگر انواع محصولات دخانی) رتبه‌بندی کنند تا از شیوع این رفتار در کودکان و بزرگسالان پیشگیری شود. سازمان جهانی بهداشت بعد از چند سال بحث و مذاکره موفق شد برای اولین بار یک معاهده بین‌المللی در زمینه سلامت را به تصویب برساند که در سال 2005 توسط 190 کشور جهان مورد تأیید و تصویب قرار گرفت. براساس معاهده جهانی کنترل دخانیات، مبارزه با دخانیات مستثنی از قوانین و مقررات تجارت آزاد جهانی است و ممنوعیت جدی برای تبلیغات، مبارزه جدی با قاچاق سیگار و تنباکو، ممنوعیت فروش به جوانان و افراد زیر 18 سال، تشویق به جابه‌جایی کشت و زرع توتون، استاندارد سازی و ساده‌نمایی پاکت‌های سیگار و توتون، ممنوعیت استفاده از عناوین گمراه‌کننده نظیر سبک و ملایم و افزایش سالانه مالیات بر سیگار و سایر فرآورده‌های دخانی از اهم بندهای این معاهده است. ایران بر اساس مصوبه مجلس جزو 45 کشور اول ملحق به این معاهده است و از پیشگامان مبارزه با دخانیات در منطقه مدیترانه شرقی سازمان جهانی بهداشت محسوب می‌شود، اگرچه هنوز با استانداردهای کشورهای پیشرفته نظیر کانادا و استرالیا فاصله دارد. کشور آمریکا هنوز به طور رسمی به این معاهده نپیوسته و مصوبه مجلس سنا برای این امر ندارد، ولی سخت‌ترین قوانین داخلی و ایالتی را در زمینه کنترل دخانیات اعمال می‌کند. در زمان مذاکرات تصویب معاهده، نماینده دولت آمریکا در مذاکرات (ویلیام استیگر) با استناد به موضوع آزادی بیان و تجارت آزاد سعی در سست کردن مصوبات می‌کرد و مذاکره‌کننده اصلی (دکتر توماس نووِتنی) به دلیل فشار دولت بوش برای حذف 10 بند از 11 مصوبه معاهده از موقعیت خود استعفا کرد و زیر بار این فشارها قرار نگرفت.
بیماری مزمن انسدادی ریوی (COPD ) تنفسی در سال 2011 سومین علت مرگ در آمریکا بوده است. تقریباً 15 میلیون نفر در آمریکا کم و بیش نشانه بیماری COPD را دارند. دود دخانیات مهم‌ترین عامل ایجاد و پیشرفت بیماری‌های مزمن تنفسی محسوب می‌شود و قرار گرفتن در معرض آلودگی هوا در منزل، محل کار و محیط بیرونی، فاکتورهای ژنتیکی و عفونت تنفسی هم در ایجاد این عارضه دخالت دارند. مطالعات انجام شده در تهران نشان داد که 2ر9درصد افراد بالاتر از 40 سال به این بیماری دچار هستند. بر اساس آخرین شاخص‌های جمعیتی در سال 1394 نزدیک به 22درصد جمعیت کشور در محدوده سنی بالاتر از 45 سال برابر با 1ر17 میلیون نفر هستند، یعنی تقریباً یک میلیون و 700 هزار نفر در کشور به این عارضه دچارند که هزینه‌های کلان بر خانوار و بودجه عمومی کشور تحمیل می‌کنند. باید یادآوری کرد که چهار بیماری اصلی عامل مرگ و میر در سطح جهانی که در قالب بیماری‌های غیرواگیرمحسوب می‌شوند عبارتند از: بیماری‌های قلبی و عروقی، مزمن تنفسی، سرطان و دیابت که علت مرگ بیش از 38 میلیون نفر در سال یا بیش از 70 درصد مرگ و میر در سطح جهانی است. بدون شک شایع‌ترین عامل مشترک برای این چهار بیماری، استعمال دخانیات است. در واقع این دوست غدار، روزانه سبب مرگ 15000 نفر از دوستان و مصرف‌کنندگانش در سطح جهان است و دخانیات بی برو برگرد عمده‌ترین عامل قابل پیشگیری از مرگ و میر در سطح جهان محسوب می‌شود.
دکتر محمدرضا مسجدی – دبیرکل جمعیت مبارزه با دخانیات ایران